पाच वेळा नामांकन होऊनही महात्मा गांधींना नोबेल शांतता पुरस्कार का मिळाला नाही?

महात्मा गांधी जगाला अहिंसेचा आणि सत्याचा मार्ग दाखवणारे युगपुरुष, ज्यांनी हिंसाचाराशिवाय ब्रिटिश साम्राज्याला आव्हान दिले. तरीसुद्धा, या थोर नेत्याला पाच वेळा नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांकन मिळाले, पण पुरस्कार मिळाला नाही. हा इतिहासातील एक मोठा अन्याय आणि विसंगती म्हणून ओळखला जातो.

गांधींची शांततेसाठी लढाई आणि नोबेल समितीची शंका

१९३७, १९३८, १९३९, १९४७ आणि १९४८ या पाच वेळा गांधींना नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांकित करण्यात आले.

१९३७ मध्ये नॉर्वेजियन संसद सदस्य ओले कोल्बजॉर्नसेन यांनी त्यांचे पहिले नामांकन केले. समितीच्या सल्लागारांनी गांधींच्या चरित्राचे कौतुक केले, त्यांना “थोर, तपस्वी आणि जनतेने पूजलेला नेता” म्हटले. पण त्याच वेळी, त्यांनी गांधींच्या राजकीय भूमिकांतील बदलांवर आणि त्यांच्या राष्ट्रवादी दृष्टिकोनावर टीका केली.

त्यांच्या मते गांधी कधी “ख्रिस्तासारखे शांततेचे प्रतीक” तर कधी “राजकारणी” वाटतात — हीच दुविधा समितीला सतावत राहिली.

१९४७: भारताचे स्वातंत्र्य आणि समितीची संभ्रमावस्था

१९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाला, पण त्याचवेळी फाळणीमुळे प्रचंड रक्तपात झाला. नोबेल समितीला वाटले की अशा राजकीय पार्श्वभूमीवर गांधींना पुरस्कार दिल्यास भारत-पाकिस्तान संघर्षावर परिणाम होऊ शकतो.

सल्लागार जेन्स अरुप सेप यांनी अहवालात लिहिले की भारतातील शांततेसाठी गांधींचे योगदान अनन्यसाधारण आहे, तरी समितीतील काही सदस्यांनी त्यांचा विरोध केला.

कामगार पक्षाचे मार्टिन ट्रॅनमेल आणि परराष्ट्र मंत्री बिर्गर ब्रॅडलँड यांनी गांधींवर “राजकीय पक्षाशी जवळीक” असल्याचा आरोप करत पुरस्कार देण्यास विरोध केला.

त्यामुळे १९४७ चा नोबेल शांतता पुरस्कार “क्वेकर्स” या धार्मिक गटाला देण्यात आला.

१९४८ – गांधींची हत्या आणि मरणोत्तर पुरस्कार नाकारला

१९४८ मध्ये गांधींना पुन्हा सहा नामांकन मिळाली. पण ३० जानेवारी १९४८ रोजी त्यांच्या हत्येमुळे समितीसमोर नवा प्रश्न निर्माण झाला. नोबेल शांतता पुरस्कार मरणोत्तर देता येईल का?

त्यावेळी नोबेल नियमांनुसार मरणोत्तर पुरस्कार दिला जाऊ शकत नव्हता, म्हणून समितीने त्या वर्षी कोणालाही पुरस्कार न देण्याचा निर्णय घेतला.

नोबेल समितीचे अध्यक्ष गुन्नार जाहनयांनी लिहिले की “मरणोत्तर पुरस्कार देणे अल्फ्रेड नोबेल यांच्या हेतूच्या विरोधात आहे.”

१९८९ मध्ये दलाई लामा यांना नोबेल शांतता पुरस्कार देताना समितीने जाहीर केले की हा सन्मान “महात्मा गांधींच्या स्मृतीला श्रद्धांजली” आहे. ही घोषणा हे स्पष्ट करते की नॉर्वेजियन समितीला स्वतःच्या निर्णयाचा पश्चात्ताप झाला होता.

गांधींच्या विचारांचे अमरत्व

महात्मा गांधींना नोबेल शांतता पुरस्कार मिळाला नाही, पण त्यांच्या अहिंसेच्या तत्त्वज्ञानाने जगभरातील नेत्यांना आणि चळवळींना प्रेरणा दिली. मग ते नेल्सन मंडेला असोत, मार्टिन लूथर किंग ज्युनियर असोत किंवा दलाई लामा.

गांधींसाठी नोबेल पुरस्कार न मिळणे हे फक्त एका सन्मानाचे अपहरण नाही, तर मानवतेच्या इतिहासातील एक अपूर्ण अध्याय आहे. कारण गांधींचा खरा पुरस्कार तो त्यांच्या अमर विचारांमध्ये आणि जगभर पसरलेल्या शांततेच्या संदेशात आहे.