डॉ.फ्रीडरिच इसमार्च हे प्रथमोपचाराचे जनक आहेत. सप्टेंबर महिन्याचा दुसरा शनिवार जागतिक प्रथमोपचार दिवस म्हणुन साजरा केल्या जातो. प्रथमोपचार आजीवन शिकत रहा. लाईफ लॉग लर्निग फस्ट अड हे या वर्षीच्या दिनाचे घोषवाक्य आहे. जखमा आणि रक्तस्त्राव, घसा गुदमरणे, विद्युत झटका, शरीराला होणाऱ्याअपुऱ्या रक्त पुरवठ्यामुळे शारीरिक किंवा मानसिक धक्का, बुडणे अस्थिभंग, भाजणे, सर्पदंश आणि इतर दंश अशा व अनेक परिस्थितीत व्यक्तिची स्थिती वाईट होण्यापासून रोखणे व पूर्ववत करणे यासाठी प्रथमोपचार आवश्यक असतात. जखमी व्यक्तीला किवा जिचे स्वास्थ बिघडले आहे अशा व्यक्तीला वैद्यकीय मदत मिळेपर्यंत, रुग्णालयात जायच्या आधी केलेला घरगुती उपाय प्रथमोपचार करणे म्हणजे प्रथमोपचार.
प्रथमोपचाराची साधने सहज हाती उपलब्ध होतील अशा ठळक ठिकाणी ठेवतात आणि तेथे मोठ्या अक्षरात एखादा फलक लावतात. ऑक्सिजन सिलिंडरसारख्या वस्तू पटकन एका जागेवरून दुसरीकडे वाहून नेण्यासाठी ट्रॉलीवर ठेवतात. त्यांची नियमितपणे तपासणी करतात व मास्क रोज पुसून स्वच्छ करतात. एका पेटीत बँडेज (बंधपट्टी, आणि ड्रेसिंगचे सामान ठेवतात.
प्रथमोपचाराचे ३ प्रकार पडतात. प्रथम, प्रगत प्रथमोपचार आणि आपत्कालीत वैद्यकिय प्रतिसादकर्ता प्रथमोपचाराचे हिरव्या पार्श्वभुमीवर पांढरे अधिकचे चिन्ह हे चिन्ह आहे.
४ पी-प्रिइव्ह लाईफ –
रक्तस्त्राव नियंत्रण, मज्जाघात नियंत्रण, जीवनरक्षक प्रणाली ,
प्रोटेक्ट दि अनकॉलस – रुग्णांचे ‘धोक्यापासुन संरक्षण करणे
प्रिव्हेंट – जखमा, अस्थिभंग असल्यास गंभीर अवस्थेस प्रतिबंध करणे,
प्रमोट दि रिकव्हरी – स्थिती मध्ये सुधारणा करणेही महत्वपूर्ण पाऊले आहेत.
पायाभुत मुद्दे –
प्रथमोपचाराचे प्राथमिक ध्येय समजुन घेणे, परिस्थितीचा आढावा घ्यावा ,नियम प्राधान्यक्रमानुसार पाळावेत, कामाच्या ठिकाणी वैद्यकिय स्थितीची माहिती घ्यावी स्वतःचे रक्षण करावे.
प्रथमोपचार करताना त्याचे पुढील प्रमाणे उपचार सुरू करावे जखमा आणि रक्तस्त्राव होत असल्यास प्रथम थांबवावा लागतो, रक्ताच्या चिरकांड्या उडतात असा रक्तसाव न थांबल्यास मृत्यू ओढवू शकतो. जखमांमधील रक्तस्त्राव जखमेवर बँडेज घट्ट बांधन थांबविता येतो. अशी बँडेज निर्जतुक असावी लागते. उपलब्ध न झाल्यास स्वच्छ हातरूमाल, स्वच्छ टॉवेल किंवा स्वच्छ कापड वापरतात अशा जखमा साबणाच्या पाण्याने स्वच्छ करून त्यावर टिंक्चर आयोडीन लावून बँडेजपट्टीने झाकतात.
घसा गुदमरणे –
घसा किंवा श्वसनमार्ग यांत एखादी वस्तू अडकल्यास व्यक्ती गुदमरते. अशा व्यक्तीला खोकल्याची जोरदार उबळ येत असल्यास ती उबळ येऊ द्यावी. कारण अडकलेली वस्तू बाहेर फेकण्याचा तो एक प्रयत्न असतो. मात्र खोकला थांबेपर्यंत घशात बोटे घालून वस्तू बाहेर काढण्याचा प्रयत्न करू नये. कारण ती वस्तू अधिक खोलवर जाण्याचा धोका असतो. असे घडल्यास रूग्णाला उताणे झोपावावे पदार्थन निघाल्यास जवळच्या रूग्णालयात दाखल करावे. विद्युत झटका : विजेचा झटका बसल्यावर प्रथम विद्युतप्रवाह बंद करावा. ते शक्य नसल्यास त्या व्यक्तीला कोरड्या बांबूने तारेपासून दूर करावे. अशा वेळी आपण स्वत: हातातरखरीमोजे व रबरी बूट घालवेत विजेच्या तारेपासून किंवा उपकरणापासून दर केल्यावर या व्यकतीची नाडी व श्वाच्छोश्वास चालू आहे यादीखात्री करावी. छातीच्या मध्यभागी व उजव्या बाजूस हाताच्या पंजाने दाब द्यावा व सोडावा, ३० वेळा ही कृती केल्यानंतर श्वासोच्छ्वास चालू आपोआप चालू न झाल्यास वैद्यकीय मदत घ्यावी.
धक्का :
शरीराला होणाऱ्या अपु-या रक्तपुरवठ्यामुळे, गंभीर इजा किवा आजार यांच्यामुळेही, हृदयविकाराचा झटका आल्यानेही शारीरिक किंवा मानसिक धक्का (शॉक) बसूशकतो. तसेच एखाद्या संक्रमणामुळे धक्का बसू शकतो. जेव्हा धक्का बसतो तेव्हा अपु-या रक्तपुरवठयामुळे इतर अवयवांना ऑक्सिजन आणि अन्नपुरवठा कमी होतो. धक्का मोठा असेल तर मृत्यूही ओढवू शकतो.
या स्थितीत जर श्वास घेण्यास अडचण येत असेल तर त्या व्यक्तीला आधार देऊन अर्धवट बसवितात. शरीर उबदार राहण्यासाठी तिच्या शरीराभोवती एखादे ब्लॅकट किवा चादर गुंडाळतात. जखमेतून रक्तस्वाव होत असेल तर थांबविण्याचा प्रयत्न करतात. श्वास घेण्यास त्रास होत असेल, तर कृत्रिम पद्धतीने श्वास देतात.
मौखिक कृत्रिम श्वासोच्छवास –
बाधित व्यक्तीचे तोंड कपड्याने आतून पुसून कोरडे करावे. कृत्रिमदात असल्यास काढून ठेवावेत प्रथमोपचार करणा-या व्यक्तीने आपले ओठ बाधित व्यक्तीच्या ओठावर दाबावेत आणि आपला श्वास जोराने त्याच्या तोंडात सोडावा. श्वासोच्छ्वास आणि नाडी चालू झाल्यावर बाधित व्यक्तीला रुग्णालयात दाखल करावे.
बुडणे –
पोहण्याच्या तलावात किंवा नदीत एखादी व्यक्ती बुडत असल्यास पोहणा-या व्यक्तीने बुडणान्या व्यक्तीच्या मागून जाऊन त्याचे डोके पाण्याबाहेर राहील, असे उचलावे. मागून उचलल्यामुळे ती व्यक्ती पोहोणाऱ्यसला मिठी मारण्याची शक्यता कमी असते. अन्य कुणाच्या मदतीने त्या व्यक्तीला काठावर उचलून उपडे ठेवावे. तोंड उघडून कचरा काढून टाकावा. नाडी आणि श्वासोच्छ्वास बघावा. श्वास चाल नसल्यास कृत्रिम श्वासोच्छवास आणि हृदय स्पंदन चाल करावे. ताबडतोब रुग्णालयात दाखल करावे.
अस्थिभंग–
त्या ठिकाणी रक्तस्राव होत नसल्यास एखादी पट्टी त्या भागाला आधार म्हणून लावावी. अस्थिभंगाच्या जागेवर वरच्या भागास व खालच्या भागास स्वतंत्र बँडेज बांधावे. अशा व्यक्तीला तशाच अवस्थेत अलगद उचलून रुग्णालयात दाखल करावे.
भाजणे–
भाजलेल्या भागावर गार पाणी ओतावे स्वच्छ कापडात तो भाग गुंडाळन ठेवावा त्या जागी फोड आल्यास तो फोडू नये तसेच त्या भागावरचे जळलेले कपडे तसेच ठेवावेत. भाजलेल्या व्यक्तीला भरपूर पाणी प्यायला द्यावे, भाजलेल्या जागी शाई लावू नये. ताबडतोब वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.
सर्पदंश आणि इतर दंश–
विषारी सापाने दंश झालेल्या व्यक्तीस शारीरिक हालचाली बंद करायला सांगावे. सर्पदंश झालेली व्यक्ती बऱ्याचदा गर्भगळित होते. अशा वेळी दंश झालेल्या व्यक्तीला धीर द्यावा. जर साप मारला असेल तर रूग्णालयत सोबत न्यावा साप विषारी आहे की बिनविषारी ते तेथील तज्ज्ञ ठरवू शकतात. विचवाया दशमसौम्य वेदनाहोतात. काही वेळा धक्का (शॉक) बसण्याची शक्यताही असते. ज्या व्यक्तीला विंचवाने दंश केलेला आहे. तिला शक्य असल्यास जमिनीवर झोपवून दंश झालेल्या ठिकाणी बर्फ ठेवावा. त्यानंतर प्रथम वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.
तारा शर्मा
About The Author
